Zou deze rubriek te lijden hebben onder de nationale ontlezing? Zo’n titel alleen al vraagt om problemen! ‘Heb je wat te lezen?’ En weg zijn je bezoekers… Oké, vooral 15-jarigen scoren ver onder de gemiddelde Europese geletterdheid, maar deze trend is geen incident. Dit stuk buigt zich over het probleem van teruglopende leesniveaus en biedt een voorzichtige oplossing zonder losse flodders. Wat Keytoe betreft, begint niveau bij plezier. Zonder aardigheid geen vaardigheid. En als het zo leuk is een tekst te kunnen lezen, is het dan niet nog leuker te kunnen bepalen of hij je aandacht wel verdient? Hoe zit het, kortom, met de leeswaardigheid?
Het probleem
Nederlandse jongeren kunnen in principe foutloos en snel hardop voorlezen. Dictie dik in orde. Ook informatie opzoeken en deze in een nieuwe opdracht toepassen, beheersen ze prima. De strekking uit een tekst halen? Peanuts. Meerkeuzevragen beantwoorden tijdens Begrijpend Lezen? Een abc’tje, volgens de eindexamenresultaten. Paul van den Broek, hoogleraar didactiek aan de Universiteit Leiden, signaleert een veel belangrijker mankement: jongeren evalueren en reflecteren zwak tot slecht op teksten. Ze zijn uitermate vatbaar voor nepnieuws en desinformatie, wat het belang van leesvaardigheid onderstreept. Lezen is niet slechts lezen. Lezen is nadenken over wát je eigenlijk gelezen hebt. Twee oorzaken voor het dalende leesniveau zingen voortdurend rond: leerachterstanden dankzij de pandemie en de toestroom van niet-westerse migranten, die thuis één of twee andere moedertalen spreken. Dit vertelt lang niet het hele verhaal. Heeft immers de rest van ons continent hier niet evengoed mee te dealen? Juist. Hoe ons onderwijs jongeren leert lezen, daar wringt de schoen. Wie taal reduceert tot toetsmateriaal en testelementjes, slaat de plank (ci)totaal mis. Taal leeft, kruipt in ons hoofd en speelt er soms mee… wat ons te doen staat? Zelf het spel domineren!
Lezen is meer dan ‘leuk’
Maar begon de blog niet met de bewering dat plezier het leesniveau bevordert? Jazeker, vooral in het begin. Je moet er een beetje aardigheid in krijgen, voordat je een vaardigheid ontwikkelt. Is zij eenmaal ontwikkeld, wordt het essentieel om uitdagender teksten voorgeschoteld te krijgen. Gebeurt dit niet, dan haakt de meerderheid alsnog af. Nicolien Sauerbreij doe je meer plezier met de Matterhorn dan met een besneeuwd heuveltje. Een chef-kok wil geen eitjes bakken, een academicus wil niet Joep op de stoep lezen. Dat verveelt. Wat verveelt, leggen we terzijde. Om vervolgens de smartphone te pakken, die ons kort, gefragmenteerd en behapbaar informeert. Bijna elk medium, van debat tot socialmediacontent, lijdt aan de kortheidsziekte met gebrek aan nuance als nare bijwerking. Onze feed, ons aanbod wordt een afspiegeling van wat we lekker vinden, wat we kunnen en willen geloven. Moeite doen hoeft niet; we klikken steeds verder door in de volledig op ons afgestemde informatiebubbel. Ooit was lezen geestverruimend, nu is ze geestverzuimend. Niks kan dat stoppen. Het algoritme is sterker dan wij. Toch?
Leeswaardigheid
Niet elke informatiebron hoeven we serieus te nemen. Dat spel wordt elke dag ingewikkelder: deepfakes worden realistischer, desinformatie manipulatiever, nepnieuwsartikelen geloofwaardiger. Via evaluatie en reflectie, waar Paul van den Broek over spreekt, beoordelen we een tekst op leeswaardigheid. Ook dat kan leuk zijn! Een soort Angry Birds, maar dan met goede en foute artikelen. Met welke pijlen schiet je die tekstflarden aan flarden?
-> Linkjes en verwijzingen in een artikel vergroten de feitelijke juistheid. Niet te zien? Niet lezen!
-> Expertise telt zwaarder mee dan het Googlewerk van vijf hobbyisten.
-> Eerlijkheid over de insteek van het stuk is goud waard.
-> Satire ís satire. Een ondoordachte grap die mogelijk kwetst, is slechts provocatie of pesterij.
-> Wanhopig schreeuwende koppen voorbij zien rollen? Verder scrollen!
-> Argumenten zijn inhoudelijk en talrijk, niet misleidend en ze spelen niet in op het gevoel.
-> Actuele informatie doet de waarheid eerder recht dan achterhaalde theorieën.
-> Redactierondes van vakgenoten vergroten de betrouwbaarheid. Toffe peers!
-> De bron waarin een tekst verschijnt, spreekt vaak al boekdelen.
-> Is de schrijver zich bewust van zijn eigen vooroordelen? Nee? Weg ermee.
-> Gekleurd zijn we allemaal. Wie hierover transparant communiceert, schrijft leeswaardige teksten! Wantrouw dus ieder beroep op neutraliteit, alsof het stuk dat jij leest, wél alwetend boven de materie hangt. Alleen een deskundige komt weg met die claim.
De aardigheid bij leesvaardigheid zit hem in het herkennen van de leeswaardigheid. Een win-winsituatie! Leeswaardigheid aanwezig? Dan steek je er wat van op. Leeswaardigheid afwezig? Heerlijk een tekst afknallen. Leren of fusilleren.